Sytuacja przekształcenia dowolnej spółki osobowej w działalność jednoosobową jest pozornym kuriozum. Jednak nawet w świadomym procesie sukcesyjnym nie zawsze jest inna droga. Przykładem może być rodzinna spółka jawna, w której nestor nie może już prowadzić działalności gospodarczej
( wiek, poważna choroba, inne wydarzenia życiowe, nie wyłączając śmierci ). Sukcesor nie widzi natomiast wokół siebie godnego zaufania wspólnika. Bez względu w rodzinie czy otoczeniu biznesowym. Poza zaufaniem często brakuje też stosownych kompetencji potencjalnemu wspólnikowi lub branżowego wykształcenia. Inny przykład to spółka, w której wspólnikami są osoby niespokrewnione. Podobna sytuacja jak opisana powyżej. Gorsza o tyle, że dochodzi element emocjonalny. Zazwyczaj w biznesie ludzie potrafią się porozumieć, gdyż spoiwem są pieniądze. Jednak dużo mniej chętnie wchodzą w biznesowe relacje z rodziną wspólnika. Nie zawsze też darzą się sympatią. Albo miedzy wspólnikami pojawia się spór biznesowy uniemożliwiający kontynuację dalszej wspólnej działalności. Czy wreszcie sytuacja spadkowa, gdzie zawiłości prawne i finansowe uniemożliwiają współpracę ze spadkobiercami. Wówczas jedyną drogą staje się powrót do działalności jednoosobowej. Po to, aby biznes trwał, ale też aby dać sobie czas na rozważanie bardziej optymalnych rozwiązań. Bowiem takie przekształcenie zwrotne należy bezwzględnie traktować jedynie jako chwilowe. Niesie zbyt dużo zagrożeń.

Aspekty formalne

Nie ma przeszkód, aby w spółce dwuosobowej ustalić polubowne przejście przedsiębiorstwa  na jednego wspólnika bez uciekania się do drogi sądowej, jeżeli zaszłaby jedna z przyczyn rozwiązania spółki określonych w art. 58 k.s.h. Mianowicie:

-jednomyślna uchwałę wspólników,

-ogłoszenie upadłości spółki,

-śmierć wspólnika lub ogłoszenie jego upadłości.

Do umowy spółki warto wpisać zapisy po przeanalizowaniu konkretnej sytuacji prawnej
i gospodarczej spółki, czyli takie które mogą prawdopodobnie zaistnieć. Może to być np.:

-przewlekła choroba wspólnika i związane z tym utrudnienia w podejmowaniu decyzji

biznesowych,

-brak osiągnięcia przez spółkę określonego zysku w zakreślonym czasie.

-konkretne kwalifikacje potencjalnego sukcesora wspólnika.

Inna droga do przekształcenia to decyzja o kontynuowaniu prowadzenia działalności gospodarczej w ramach spółki przez jednego wspólnika podjęta przez sąd. Zgodnie
z przepisami sąd może przyznać pozostającemu wspólnikowi prawo przejęcia majątku spółki
z obowiązkiem spłaty drugiego wspólnika. Konsekwencją takiego rozstrzygnięcia powinno być wykreślenie spółki z KRS i wpisanie wspólnika jako indywidualnego przedsiębiorcy (osoby fizycznej) do CEIDG. W takiej sytuacji dochodzi bowiem do swoistego przekształcenia spółki jawnej dwuosobowej w przedsiębiorcę jednoosobowego. Proces ma na celu ochronę przedsiębiorstwa. I choć nie przewiduje się przedłużenia działalności spółki, to jednak zapobiega likwidacji jako przedsiębiorstwa . Na przejmującego przechodzą wszelkie składniki tworzące dotychczasowe przedsiębiorstwo, w tym prawa do umów, relacje biznesowe itp.

Przekształcenie zwrotne. Krok po kroku

 Co prawda ustawodawca w kodeksie spółek handlowych nie przewiduje takiej konstrukcji, co nie oznacza, że stosując zgodne z przepisami prawa mechanizmy, nie można doprowadzić do analogicznego skutku. Jak to zrobić?

Sposób pierwszy

Punkt wyjścia stanowi art. 66 k.s.h, – jeżeli w spółce składającej się z dwóch wspólników po stronie jednego z nich zaistnieje powód rozwiązania spółki, sąd może przyznać drugiemu wspólnikowi prawo do przejęcia majątku spółki z obowiązkiem rozliczenia się z występującym wspólnikiem. Przejęcia majątku spółki można dokonać na dwa sposoby: przez skierowanie powództwa przeciwko wspólnikowi i żądania, aby sąd przyznał majątek spółki z obowiązkiem rozliczenia lub w wyniku bezkonfliktowego umownego podziału majątku z dokonaniem wzajemnych rozliczeń. Zazwyczaj wyboru drogi sądowej dokonuje się jeżeli przyczyną jest śmierć wspólnika a polubowność ze spadkobiercami jest trudna w realizacji z powodu ich nieznajomości biznesu oraz ograniczonego wzajemnego zaufania. Do pozwu zawsze załącza się bilans, w którym powinna być określona wartość wszystkich składników spółki, zarówno tych materialnych, jak i niematerialnych, a także wartość roszczeń wspólnika przeciwko spółce i na odwrót. Co istotne, wypłacana wspólnikowi kwota zawsze podlega opodatkowaniu podatkiem PIT. Co do zasady, rozliczenie powinno nastąpić w gotówce, chyba że były wspólnik wnosił do majątku spółki rzeczy w naturze. Wtedy należy mu je zwrócić. Oczywiście, wspólnik, który przejął majątek spółki, musi zaktualizować dane w rejestrach NIP, REGON oraz złożyć wniosek o wykreślenie spółki jawnej z KRS. Możliwość dokonania takiego przekształcenia potwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 grudnia 2007 r., sygn. V CSK 343/2007.

Sposób drugi

Założenie nowej działalności gospodarczej na bazie doświadczeń spółki jawnej (kontrahenci, know-how), ale bez bezpośredniego kontynuowania spółki jak w sposobie pierwszym.  Przyznanie majątku spółki może być dokonane w procedurze likwidacji spółki jawnej. Sposób wcale nie musi być lekki, łatwy i przyjemny, ponieważ do grona likwidatorów będą należeli wszyscy wspólnicy lub spadkobiercy, którzy muszą zgłosić otwarcie procedury do sądu rejestrowego. Oraz zakończyć bieżące interesy spółki, odzyskać wierzytelności, rozliczyć zobowiązania, podzielić i wyprzedać majątek spółki. Oczywiście majątek może być podzielony bez wyprzedaży między wspólników stosownie do postanowień umowy spółki i wniesionych wkładów. Po zakończeniu całej procedury likwidatorzy zgłaszają do sądu rejestrowego zakończenie likwidacji oraz wnioskują o wykreślenie spółki jawnej z KRS. Kiedy wspólnik dysponuje już swoją częścią majątku spółki, może zarejestrować indywidualną działalność gospodarczą, w której kapitałem przeznaczonym do obrotu będą rzeczy i prawa, które wcześniej należały do spółki jawnej. Po zakończeniu likwidacji spółki nie ma już żadnych powiązań między „starą” a „nową” działalnością gospodarczą.

 Wady i zalety przekształcenia zwrotnego

 Wybór działalności jednoosobowej niesie ze sobą kilka znanych zagrożeń. Przede wszystkim, przedsiębiorca odpowiada całym majątkiem za zobowiązania wynikające z działalności firmy. Kolejną wadą jest obowiązek odprowadzania pełnych składek społecznych i zdrowotnych. Korzyścią jest fakt, że samo założenie działalności oraz jej rejestracja są w pełni darmowe. Przedsiębiorca nie musi więc wpłacać żadnego kapitału zakładowego ani deklarować wkładów. Jest też korzyść fiskalna, czyli możliwość wyboru jednej z kilku form opodatkowania oraz prowadzenia prostej ewidencji księgowej. Pozwala to nie tylko na optymalizację kosztów działalności, ale też na ich redukcję. Działania zmierzające do przekształcenia spółki jawnej w jednoosobową działalność gospodarczą pozwalają na kumulację majątku podmiotu w rękach jednej osoby. To jest największe zagrożenie i dlatego, jak zostało to podkreślone w artykule, sytuacja powinna trwać ekstremalnie krótko. Wywraca bowiem „do góry nogami” proces sukcesyjny i sprowadza na firmę oraz rodzinę przedsiębiorcy wszystkie zagrożenia jak
w przypadku całkowitego braku planu sukcesji pokoleniowej w firmie rodzinnej.

Na marginesie należy wyjaśnić, że przedstawione powyżej zasady sukcesji podlegają modyfikacjom w innych spółkach osobowych. I tak:

w spółce partnerskiej – zasadą jest, że spadkobierca partnera nie wstępuje do spółki w miejsce zmarłego partnera, chyba że umowa spółki stanowi inaczej; co więcej spadkobierca musi być uprawniony do wykonywania wolnego zawodu określonego w umowie spółki;

w spółce komandytowej – śmierć komandytariusza nie powoduje rozwiązania spółki, chyba że co innego postanowiono w jej umowie; na miejsce komandytariusza wstępują jego spadkobiercy, jednak podział udziału komandytariusza w majątku spółki między spadkobierców jest skuteczny wobec spółki jedynie za zgodą pozostałych wspólników;

w spółce komandytowo-akcyjnej – śmierć akcjonariusza nie powoduje rozwiązania spółki; akcje tej spółki podlegają dziedziczeniu na zasadach ogólnych, stosuje się do nich zatem albo zasady dziedziczenia ustawowego, albo rozporządzenia testamentowe.

w spółce cywilnej – automatyczne rozwiązanie spółki i spłata spadkobierców. Można zastosować mechanizmy jak opisane dla spółki jawnej. Obie są do siebie najbardziej podobne.