Spłata wspólnika dotyczy oczywistej sytuacji, w której rozchodzą się drogi biznesowe.
Ale sytuacja może być też wymuszona tzw. sukcesją nagłą (śmierć wspólnika). W tym przypadku spadkobiercy nie muszą wyrazić woli wspólnego kontynuowania współpracy w przedsiębiorstwie. I pojawia się konieczność spłaty. Jak to zrobić ? Dróg jest kilka. W artykule zostaną przybliżone warianty dla spółki jawnej. Podobne mechanizmy można jednak zastosować w innych spółkach osobowych (cywilna, jawna, komandytowa, partnerska).

Sądowe przejęcie majątku spółki

Wg. art. 65 i 66 k.s.h. jeśli w spółce składającej się z dwóch wspólników po stronie jednego
z nich zaistnieje powód rozwiązania spółki sąd może przyznać drugiemu wspólnikowi prawo do przejęcia majątku spółki z obowiązkiem rozliczenia się z występującym wspólnikiem. Jednocześnie sąd nie może przyznać prawa do przejęcia majątku spółki jawnej wspólnikowi, który przyczynił się do jej rozwiązania (Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 września 2007 r., IV CSK 165/07, LEX nr 377004).

W pierwszej kolejności należy rozważyć rozwiązania ugodowe, czyli zaproponować wspólnikowi lub spadkobiercom wspólnika opuszczenie spółki za odpowiednią spłatą. Postępowanie sądowe o wyłączenie wspólnika ze spółki osobowej może trwać długo, a w tym czasie kontynuowanie działalności gospodarczej będzie kłopotliwe. Wniesienie pozwu w atmosferze sporu często  prowadzi do wszczęcia innych postępowań pomiędzy wspólnikami włącznie z żądaniem rozwiązania spółki przez sąd. Wniesienie pozwu o wyłączenie wspólnika powinno być ostatecznością, gdy niemożliwe jest polubowne zakończenie współpracy. Taki scenariusz jest szczególnie niebezpieczny w momencie sukcesji nagłej tj. śmierci wspólnika i wstąpienia w jego miejsce spadkobierców, którzy zazwyczaj nie są zainteresowani dalszym prowadzeniem wspólnego biznesu.

Jeżeli jednak ta droga nie doprowadzi do oczekiwanego skutku, należy podjąć tzw. sądowe wyłączenie wspólnika ze spółki, ale uwaga – spółka musi być w takim przypadku co najmniej 3 osobowa. Możliwość wyłączenia wspólnika ze spółki jawnej przez sąd określa art. 63 Kodeksu spółek handlowych oraz art. 89 i art. 1 k.s.h. w przypadku spółki partnerskiej i komandytowej. Z przepisów wynika, że ­wyłączenie wspólnika ze spółki wbrew jego woli może dokonać się tylko na mocy wyroku sądowego a pozew powinni złożyć wszyscy pozostali wspólnicy. Ponadto wyłączenie wspólnika ze spółki jest możliwe jedynie, jeśli po jego stronie występują „ważne powody”.

Ważne powody umożliwiające wyłączenie wspólnika ze spółki

Przepisy nie precyzują, jakiego rodzaju ważne powody umożliwiają wyłączenie wspólnika ze spółki. Bardzo istotne znaczenie ma wpisanie do umowy spółki możliwych okoliczności wystąpienia wspólnika oraz zasady rozliczenia (spłaty). Ważnymi powodami są działania i okoliczności mające negatywny wpływ na funkcjonowanie spółki. Przykłady to m.in: niewniesienie ustalonego wkładu, prowadzenie przez wspólnika działalności konkurencyjnej, nienależyte prowadzenie lub reprezentowanie spraw spółki, popełnienie przestępstwa. Ważnym powodem niezawinionym może być utrata zaufania do wspólnika, długotrwały wyjazd, poważne zachorowanie, czyli okoliczności utrudniające pozostałym prowadzenie działalności. Aby wyłączyć wspólnika nie trzeba udowadniać, że jego zachowanie było zawinione. Kilka przykładów wraz z komentarzem.

• Naruszenie zakazu konkurencji

Zgodnie z art. 56 k.s.h. wspólnik nie może bez wyraźnej lub domniemanej zgody pozostałych wspólników, zajmować się interesami konkurencyjnymi, w szczególności uczestniczyć w spółce konkurencyjnej jako wspólnik spółki cywilnej, spółki jawnej, partner, komplementariusz lub członek organu spółki. Nawet w przypadku udzielonej przez pozostałych wspólników zgody na prowadzenie przez danego wspólnika konkurencyjnych działań, jeżeli działania takie godzą w interesy spółki, będą wystarczającym powodem do złożenia powództwa z tego tytułu.

• Nieprzestrzeganie zasad reprezentacji

Zgodnie z art. 30 k.s.h. istnieje możliwość pozbawienia wspólnika prawa do reprezentowania spółki poprzez zapis w umowie spółki. Gdy wspólnik mimo wszystko występuje w imieniu spółki i np. zawiera umowy z kontrahentami, takie działanie może być też postrzegane jako szkodzące spółce i może stanowić przyczynę złożenia wniosku o wykluczenie.

• Uchylanie się od prowadzenia spraw spółki

Zgodnie z k.s.h. każdy wspólnik ma prawo i obowiązek prowadzenia spraw spółki. Dlatego też długotrwałe uchylanie się od obowiązku prowadzenia spraw spółki, spowodowane na przykład wyjazdem za granicę, może okazać się także wystarczającym powodem do wyłączenia wspólnika.

• Poważne zachorowanie

Możliwe jest powołanie się na stwierdzoną niezdolność umysłową wspólnika, długotrwałą depresję wymagającą farmakologii, czy też inną poważną chorobę (nowotwór) lub zdarzenie (wypadek, śpiączka farmakologiczna), które utrudnia prowadzenie przez niego spraw spółki.

• Przekroczenie zakresu uprawnień

Gdy wspólnik nagminnie dopuszcza się prowadzenia spraw, które przekraczają zakres zwykłych czynności, mimo iż do takich czynności zgodnie z prawem wymagana jest zgoda wszystkich wspólników, także tych, którzy zostali wyłączeni od prowadzenia spraw spółki.

• Brak zaufania, brak lojalności

Brak zaufania jako przyczyna uzasadniająca złożenie wniosku jest zbyt ogólną przesłanką. Jeżeli jednak zostanie udowodnione, że brak zaufania wynika z rażącego niedbalstwa czy wręcz malwersacji, których miał się dopuścić wspólnik, wykluczenie na tej podstawie stanie się możliwe. Ważnym powodem może być także naruszenie obowiązku lojalności wobec spółki, wykorzystywanie wiadomości powziętych w związku z prowadzeniem spraw spółki w celu niezgodnym z interesem wspólników.

• Konflikty na tle finansowym

Obowiązkiem każdego wspólnika spółki jawnej jest wniesienie wkładu, który może polegać na przeniesieniu lub obciążeniu własności rzeczy lub innych praw, a także na dokonaniu innych świadczeń na rzecz spółki. Niewniesienie tego wkładu na żądanie spółki, czy też zobowiązanie się w umowie spółki do wniesienia wkładu do spółki, którymi wspólnik nie dysponuje, również może być postrzegane jako działanie na szkodę spółki. Podobnie będzie, gdy wspólnik dokonuje zmniejszenia swojego udziału kapitałowego bez zgody pozostałych wspólników.

• Wynagrodzenie niezgodne z umową spółki

Wspólnik, który przyznaje sobie i pobiera wynagrodzenie za prowadzenie spraw spółki, z pewnością działa na jej szkodę, albowiem przepisy mu tego zabraniają. Działaniem uzasadniającym wykluczenie wspólnika może być także jego uchylanie się od naprawienia spółce szkody lub wydania spółce korzyści, do czego zobowiązuje go art. 57 k.s.h., jakie wspólnik ten osiągnął, naruszając zakaz konkurencji.

• Utrata uprawnień

Funkcjonowanie spółki jawnej opiera się głównie na osobistym zaangażowaniu wspólników.

Z tego powodu utrata uprawnień przez danego wspólnika koniecznych do wykonania obowiązku świadczenia pracy lub też jego choroba, uniemożliwiająca kontynuowanie tej pracy także może okazać się powodem wykluczenia.

• Postanowienia umowy spółki

Działanie na szkodę spółki może być również wynikiem nieprzestrzegania postanowień umownych zawartych w umowie spółki jawnej, a wynikających ze specyfiki branży, firmy, know-how itd.

Warto pamiętać, że nawet gdyby wspólnik nieprzestrzegający postanowień umowy spółki postanowił samodzielnie zmienić zapisy takiej umowy, nie może tego uczynić, bowiem zgodnie z art. 9 k.s.h. zmiana postanowień umowy spółki wymaga zgody wszystkich wspólników, chyba że umowa stanowi inaczej. Jeżeli więc wspólnik nie przestrzega ustalonych zasad i w sposób rażący odstępuje od zapisów umownych, można to uznać za przyczynę uprawniającą do złożenia wniosku o jego wyłączenie i to niezależnie od tego, czy spółka z tego tytułu została narażona na szkodę.

Pozasądowe wyłączenie wspólnika

Zgodnie z art. 10 k.s.h. możliwe jest przeniesienie ogółu praw i obowiązków wspólnika spółki jawnej na inną osobę, o ile umowa spółki tak stanowi. I to jest kluczowa informacja dla przedsiębiorcy planującego sukcesję w spółce jawnej. Dopuszczalne prawnie jest, aby umowa spółki jawnej zawierała postanowienia dotyczące przymusowego wykupu udziału wspólnika w tej spółce. Innymi słowy, możliwe jest, aby wspólnicy nie tylko doprecyzowali okoliczności uprawniające ich do złożenia wniosku o sądowe wyłączenie wspólnika, ale także przewidzieli możliwość wykluczenia takiego wspólnika poprzez odkup jego udziału w spółce. Na przykład jeśli wiadomo, że potencjalny sukcesor nie spełni swojej roli. Sytuacja taka jest o tyle łatwiejsza, iż nie trzeba w tym celu uruchamiać procedury sądowej. Decyduje tzw. zasada swobody zawierania umów. Wprowadzenie zatem do umowy spółki zapisów regulujących przesłanki i procedurę przymusowego wykupu udziału w spółce w praktyce może okazać się dla wspólników dużo skuteczniejszym narzędziem umożliwiającym sprawne wykluczenie wspólnika, który działa na szkodę spółki lub z którym porozumienie z innych powodów jest niemożliwe.

W jaki sposób wspólnicy mogą się rozliczyć w spółce min. 3 – osobowej ?

• Poprzez dobrowolną sprzedaż lub darowiznę ogółu praw i obowiązków posiadanego przez wspólnika w spółce jawnej lub komandytowej
• Poprzez wystąpienie wspólnika ze spółki zgodnie z zapisami umowy spółki i stosownym rozliczeniem
• W wyniku likwidacji spółki i przeniesienie przedsiębiorstwa na inną spółkę zawiązaną przez pozostałych wspólników lub z innymi wspólnikami

Umowne wystąpienie ze spółki 2-osobowej polega na przystąpieniu nowej osoby do spółki oraz oświadczeniu występującego o chęci wystąpienia, na co z kolei muszą wyrazić zgodę pozostali wspólnicy ( w tym nowy ). Następnie pozostali w spółce wspólnicy zmieniają umowę spółki uwzględniając zmiany osobowe wśród wspólników.  W dokumencie będącym zmianą umową spółki określa się kwotę, jaką spółka ma wypłacić występującemu wspólnikowi. Taka zmiana umowy spółki wymaga wizyty u notariusza.

Kwestie podatkowe

Dobrowolne lub sądowe wyłączenie wspólnika łączy się z koniecznością jego spłaty. O ile umowa spółki nie uregulowała uprzednio tej kwestii inaczej, wspólnik lub spadkobierca wspólnika jest uprawniony do otrzymania równowartości przysługującego mu udziału kapitałowego w spółce, który jest ściśle związany z majątkiem spółki. Stosuje się tu przepis art. 65 k.s.h. Bilans określający wartość spółki w przypadku wypowiedzenia umowy przez wspólnika – ostatni dzień roku obrotowego, w którym upłynął termin wypowiedzenia. Natomiast w przypadku śmierci wspólnika lub ogłoszenia upadłości – dzień śmierci albo dzień ogłoszenia upadłości. W przypadku wyłączenia wspólnika na mocy prawomocnego orzeczenia sądu – dzień wniesienia pozwu. Udział kapitałowy obliczony w ten sposób powinien być wypłacony w gotówce. Rzeczy wniesione do spółki przez wspólnika tylko do używania zwraca się w naturze. Ale uwaga. Jeżeli udział kapitałowy wspólnika występującego albo spadkobiercy wspólnika przy rozliczeniu wykazuje wartość ujemną, jest on obowiązany wyrównać spółce przypadającą na niego brakującą wartość.

W wyroku NSA z 11 lipca 2024 roku sygn. akt II FSK 1342/21 orzeczono, że splata wspólnika nie powoduje konieczności zapłaty podatku PIT, ponieważ środki otrzymane od spółki niebędącej osobą prawną nie są zaliczane do przychodów opodatkowanych z działalności gospodarczej. Wynika to z dwóch przesłanek. Po pierwsze środki pieniężne są przekazywane z opodatkowanego uprzednio majątku spółki. Po drugie rozwiązanie spółki osobowej w świetle k.s.h. jest równoznaczne z jej likwidacją nawet bez formalnego przeprowadzenia procesu likwidacyjnego. Stanowisko sądu korzystne dla przedsiębiorcy było sprzeczne z wcześniejszą decyzją Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej, który stwierdził, że spłata wspólnika jest opodatkowanym przychodem. Uzasadnieniem był fakt otrzymania gotówki od wspólnika nie zaś od samej spółki w wyniku jej rozwiązania.

Sąd zastosował jednak art. 14 ust. 3 pkt. 10 ustawy o PIT, w myśl którego do przychodów nie zalicza się środków pieniężnych otrzymanych przez wspólnika z tytułu likwidacji spółki niebędącej osobą prawną.  Jak to należy rozumieć ? Zazwyczaj obaj wspólnicy posiadają po 50 % udziałów w zyskach i stratach oraz na początku wnoszą identyczne kwoty do spółki. W trakcie rozwoju nabywane są składniki majątkowe służące realizowaniu celu biznesowego. I kiedy dochodzi do likwidacji spółki jawnej a jeden ze wspólników ma zamiar kontynuować działalność pojawia się problem podziału tychże właśnie środków trwałych bez których działalność jest niemożliwa. Podział po 50 % też jest niezasadny, gdyż wówczas nadal wspólnicy mieli by po połowie, przy czym jeden już nie byłby zainteresowany w prowadzeniu biznesu. Pozostaje zatem jedynie dopłata w gotówce dla wyrównania wartości lub przekazanie np.: nieruchomości w całości. Takiej, która nie wpływa bezpośrednio na biznes. To częsta sytuacja, ponieważ zazwyczaj spółka nie posiada rezerwy gotówkowej na spłatę i kwota musiałaby pochodzić z działalności operacyjnej, zaburzając tym samym cash flow, co jest w oczywisty sposób niebezpieczne. Zakładając zgodność i dobrą wolę wspólników co do innego podziału, pojawia się jednak inny temat – podatkowy. Otóż z art. 14 ustawy o PIT wynika, że spłata gotówkowa z likwidowanej spółki nie wlicza się do opodatkowanych przychodów. Ale już nieruchomość jako dopłata wyrównująca jest wliczana. Wg. Krajowej Informacji Skarbowej dochodzi tu do odrębnej czynności prawnej o charakterze odpłatnego zbycia na rzecz wspólnika. Przychód należy doliczyć do przychodów z działalności spółki i opodatkować wg. odpowiedniej skali. Spór rozstrzygnął Sąd Administracyjny w Rzeszowie (syng. akt 1 SA/Rz 471/21) oraz potwierdził NSA w cytowanym wyżej wyroku. Mianowicie stwierdzono, że w momencie rozliczenia to spółka była właścicielem majątku i w wyniku likwidacji dokonano podziału składników we właściwych proporcjach. Nie ma znaczenia czy forma jest gotówkowa czy w postaci środka trwałego. Kluczem jest, aby uprzednio spółka opodatkowała dany składnik majątku, co jest naturalnym wymogiem w momencie wprowadzenia do ewidencji. Zatem opodatkowany majątek spółki wykorzystany do rozliczenia w formie spłaty, dopłaty, wyrównania nie jest odrębną czynnością prawną i nie zalicza się do przychodu.