Fundacja rodzinna jest instrumentem prawnym i finansowym do zarządzania prywatnym majątkiem (nie tylko przedsiębiorcy) oraz realizacji planów sukcesji wielopokoleniowej. Nie powinna jednak skłaniać fundatora do traktowania jej jako narzędzia optymalizacji podatkowej. Tymczasem kwestie podatkowe są istotnym motywem i motorem do podjęcia kroków rejestracji fundacji rodzinnej. Faktycznie intencją ustawodawcy było wprowadzenie korzystnych rozwiązań fiskalnych. Jednak pojawiające się interpretacje skarbowe i pierwsze wyroki sądowe wskazują, że zamiast oczekiwanych korzyści można wpaść w podatkowe kłopoty, kierując się tylko motywacją finansową zamiast stricte sukcesyjną.

Podatki fundatora i beneficjenta

Na etapie tworzenia założeń fundacji oraz jej statutu konieczne jest rozważenie korzyści podatkowych na starcie i konsekwencji podatkowych na końcu. Mianowicie warto spojrzeć z kilku perspektyw: fundacja, fundator, beneficjenci. Kto będzie zarządzał aktywami oraz tak naprawdę jakie aktywa wnieść do fundacji ? Czy fundator będzie jeden czy kilku ? Kto zostanie beneficjentem ? Jaki jest stopień pokrewieństwa lub powinowactwa fundatora i beneficjenta ?  Odpowiedzi na takie pytania pozwalają określić status podatkowy na bazie obecnie obowiązującego prawa. To warto wspomnieć, że w Polsce dynamika zmian prawa jest niezwykle wysoka. W 2023 roku powstało blisko 3 tyś nowych aktów prawnych (wg. Dziennika Ustaw 2824 pozycji), co oznacza ponad 25 tyś stron maszynopisu. Ponadto
w kwestii przepisów o fundacji rodzinnej pojawia się miesięcznie kilka nowych interpretacji Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej, zazwyczaj niekorzystnych dla podatnika i uszczelniających przepisy ustawy. W tych warunkach konieczne wydaje się szczegółowe rozważenie zasad funkcjonowania
i szczególnie celów powołania fundacji rodzinnej.

Fundator nie zapłaci żadnego podatku od mienia wniesionego do fundacji. W przypadku likwidacji fundacji za te same aktywa wyprowadzone z powrotem do majątku osobistego fundatora również nie pojawi się  podatek – Wojewódzki Sąd Administracyjny w Łodzi wyrok z dnia 28 listopada 2023 roku (sygn. akt I SA/Łd 768/23) oraz (sygn. akt I SA/Łd 737/23). W drugim orzeczeniu przyznano jednak rację organom skarbowym, że od wypłaconego świadczenia na rzecz beneficjenta należny jest podatek CIT 15 % bez względu czy wkład (głównie gotówkowy) wypracował w fundacji zysk czy stratę. Odrzucono tezę, że podatek CIT jest należy tylko od zysku. Oznacza to konieczność takiego zarządzania wkładem, aby zysk był wyższy niż podatek CIT 15 %.

Wielu fundatorów fundacji rodzinnej

Fundatorem może być wyłącznie osoba fizyczna, prowadząca działalność gospodarczą lub po prostu posiadająca majątek godny zainteresowania planem sukcesyjnym. Fundatorów jednej fundacji rodzinnej może być kilku, np.: małżonkowie, rodzeństwo, ale również osoby niespokrewnione. Ta kwestia bezpośrednio przekłada się na beneficjentów w momencie wypłacania świadczeń z fundacji. Otóż grupa podatkowa zerowa, czyli najbliższa rodzina (mowa o pokrewieństwie fundator – beneficjent) nie zapłaci podatku dochodowego PIT. Natomiast, gdy świadczenia będą wypłacane dalszej rodzinie np.: siostrzeniec, wujek zostanie zastosowana stawka 10 % PIT. W przypadku beneficjentów niespokrewnionych z fundatorem takie osoby zapłacą podatek dochodowy PIT 15 %.

Tutaj trzeba pamiętać, że dotyczy to jednego fundatora, natomiast wielu fundatorów może mieć różne stopnie pokrewieństwa i powinowactwa z beneficjentami. Zatem w przypadku wypłacania świadczeń należy obliczyć proporcjonalny wkład każdego fundatora, proporcjonalne świadczenie dla każdego beneficjenta. Określić stopnie pokrewieństwa między nimi i zastosować odpowiednią stawkę podatku dochodowego PIT. Jak wspomniano może to być 0, 10 lub 15 %.

Katalog świadczeń w statucie

Rola statutu fundacji rodzinnej jest kluczowa. Zazwyczaj fundator koncentruje się na celach fundacji, zapisach regulujących bieżącą działalność czy określających organy władzy i zakres ich kompetencji. Oczywiście wątek beneficjentów nie może być w statucie pominięty, więc są tam odpowiednie zapisy. Jednak bezwzględnie należy pamiętać, że katalog świadczeń dla beneficjentów musi być ściśle określony. Przewidziane w ustawie zwolnienia z podatków lub ich korzystne różnicowanie odnoszą się wprost do świadczeń i konkretnej listy osób przewidzianych w statucie fundacji rodzinnej. Innymi słowy jeżeli beneficjent uzyska świadczenie niezgodne ze statutem zapłaci podatek wg. skali progresywnej tj. 12 lub 32 % PIT. Ponadto może podlegać daninie solidarnościowej 4 % w przypadku wartości tego świadczenia powyżej 1 mln złotych. Można sobie wyobrazić, że apartament 100 m2 darowany beneficjentowi przez fundację niezgodnie ze statutem posiada rynkową wartość ponad 1 mln zł. Wówczas fundacja zapłaci 15 % CIT, a beneficjent 32 % plus 4 %. Zatem łącznie 51 % podatku. Jest jeszcze jedno niebezpieczeństwo. Wspomniany apartament 100 m2 będący w zasobach fundacji rodzinnej, a wniesiony jako jej mienie przez fundatora, powinien w statucie zawierać zapisy o jego konkretnym wykorzystaniu. Przykładowo gdy zamieszka w nim dziecko fundatora z rodziną, co nie było wcześniej ustalone, pojawi się nieodpłatne świadczenie na rzecz dziecka. Można przyjąć, że to równowartość rynkowego czynsz wynajmu. I to powinno zostać opodatkowane PIT 12 lub 32 % dlatego, że statut fundacji w katalogu świadczeń nie dawał podstaw do skorzystania ze stawki 0 % dla najbliższej rodziny.  Jednocześnie opisane wyżej nieodpłatne świadczenie, choć domniemane, może spowodować po stronie fundacji rodzinnej tzw. klauzulę ukrytego zysku. A to z kolei wiąże się
z sankcyjnym podatkiem CIT 25 %.

Ten sam apartament będący w majątku osobistym fundatora oddany do użytkowania rodzinie dziecka nie komplikuje sytuacji od strony podatkowej. Podobnie jak wpisanie jego konkretnego przeznaczenia do statutu fundacji rodzinnej.